Ngũ hành tương sinh tương khắc trong lòng bàn tay

Đã lâu lâu rồi chưa viết bài, hôm nay cũng hơi rảnh rảnh nên viết bài Ngũ hành tương sinh tương khắc trong lòng bàn tay.

1. Ngũ hành là gì?

Người xưa thấy có 5 loại vật chính: kim (kim loại), mộc (gỗ), thủy (nước), hỏa (lửa), thổ (đất). Và đem các hiện tượng trong thiên nhiên và trong cơ thể con người xếp theo 5 loại vật chất gọi là ngũ hành. Ngũ hành còn có ý nghĩa nữa là sự vận động, chuyển hoá của các vật chất trong thiên nhiên và của phủ tạng trong cơ thể.

Cách qui ước như sau:

- Ngón út : nhỏ nhất, thấp nhất nên thuộc Thủy

- Ngón danh : thường dùng đeo nhẫn cưới nên thuộc Kim

- Ngón tỏ : Khi chỉ vào người khác, làm người ta giận nên thuộc Hỏa

- Ngón giữa: là ngón tay thối, dài nhất nên thuộc Thổ (cái gì mà có mùi thường dưới đất)

- Ngón Cái : là ngón to nhất nên thuộc Mộc

Như vậy, 3 ngón út, danh, tỏ thuộc 3 cung Thủy, Kim, Hỏa rất dễ nhớ, 2 ngón còn lại các bạn có thể tự tìm cách nhớ.

Dựa vào bàn tay, bắt đầu từ ngón  Cái, tỏ, giữa, danh, út ta có các cung sau : Mộc, hỏa, thổ, kim, thủy.

Như vậy ta có Mộc sinh Hỏa, Hỏa sinh Thổ, Thổ sinh Kim, Kim sinh Thủy, Thủy lại sinh Mộc. Đó là qui luật tương sinh  trong lòng bàn tay  :)

Nhờ nước cây xanh mọc lớn lên               (thuỷ sinh mộc)

Cây cỏ làm mồi nhen lửa đỏ                     (mộc sinh hoả)

Tro tàn tích lại đất vàng thêm                    (hoả sinh thổ)

Lòng đất tạo nên kim loại trắng                (thổ sinh kim)

Kim loại vào lò chảy nước đen                 (kim sinh thuỷ)

Qui luật tương khắc : 

- Ngón cái cách ngón giữa bởi ngón tỏ. Như vậy Mộc khắc Thổ
- Ngón giữa cách ngón út bởi ngón danh. Như vậy Thổ khắc Thủy.
- Ngón út cách ngón tỏ bởi ngón cái. Như vậy Thủy khắc Hỏa
- Ngón tỏ cách ngón danh bởi ngón giữa. Như vậy Hỏa khắc Kim
- Ngón danh cách ngón cái bởi ngón út. Như vậy Kim khắc Mộc.

Như vậy, Kim khắc Mộc với Hỏa, Thủy Khắc Hỏa với Thổ, Mộc khắc Thổ với Kim, Hỏa khắc Kim với Thủy, Thổ khắc Mộc với Thủy. Đó là qui luật tương khắc trong lòng bàn tay  :)

Rễ cỏ đâm xuyên lớp đất dày                 (mộc khắc thổ)

Đất đắp đê cao ngăn nước lũ                 (thổ khắc thuỷ)

Nước dội nhiều nhanh dập lửa ngay    (thuỷ khắc hoả)

Lửa lò nung chảy đồng sắt thép           (hoả khắc kim)
Thép cứng rèn dao chặt cỏ cây            (kim khắc mộc)

2. Sự quy loại ngũ hành trong thiên nhiên và cơ thể con người:

Hiện tượng	Ngũ hành
	Mộc	Hoả	Thổ	Kim	Thuỷ
Vật chất	Gỗ, cây	Lửa	Đất	Kim loại	Nước
Màu sắc	Xanh	Đỏ	Vàng	Trắng	Đen
Vị	Chua	Đắng	Ngọt	Cay	Mặn
Mùa	Xuân	Hạ	Cuối hạ	Thu	Đông
Phương	Đông	Nam	Trung ương	Tây	Bắc
Tạng	Can	Tâm	Tỳ	Phế	Thận
Phủ	Đởm	Tiểu trường	Vị	Đại trường	Bàng quang
Ngũ thể	Cân	Mạch	Thịt	Da lông	Xương tuỷ
Ngũ quan	Mắt	Lưỡi	Miệng	Mũi	Tai
Tinh thần	Giận	Mừng	Lo	Buồn	Sợ

Tam tiêu : Thượng tiêu, trung tiêu, hạ tiêu.

• Thượng tiêu: gồm Phế và Tâm hay từ Đầu đến Vị (dạ dày)
• Trung tiêu: gồm can và tỳ hay tính từ Vị đến Tiểu trường (ruột non)
• Hạ tiêu : gồm bàng quang hay tính từ Tiểu trường đến hậu môn

Lục phủ : bao gồm Tam tiêu, Đởm (đảm) : mật, Tiểu trường: ruột non, Vị : dạ dày, Đại trường : ruột già, Bàng quang , 

A. Về quan hệ sinh lý:  

Sự sắp xếp các tạng phủ theo ngũ hành và liên quan của chúng đến ngũ vị, ngũ sắc, ngũ quan, thể chất và hoạt động về tình chí giúp cho ta học về các hiện tượng sinh lý, các tạng phủ dễ dàng, dễ nhớ:

Thí dụ: Can có quan hệ biểu lý với đởm, chủ về cân, khai khiếu ra mắt, tính thích điều đạt uất kết gây giận dữ…

B. Về quan hệ bệnh lý:

Căn cứ vào ngũ hành tìm vị trí phát sinh một chứng bệnh của một tạng hay một phủ nào, để đề ra phương pháp chữa bệnh thích hợp.

Sự phát sinh ra một chứng bệnh ở 1 tạng phủ nào đó có thể xảy ra ở 5 vị trí khác nhau:

Chính tà: do bản thân tạng phủ ấy có bệnh: bản thân tạng tâm gây ra mất ngủ: như thiếu máu không nuôi dưỡng tâm thần. Khi chữa bệnh phải bổ huyết an thần.

Hư tà: do tạng trước nó gây ra bệnh cho tạng đó, còn gọi là bệnh từ mẹ truyền sang con: do tạng can gây bệnh cho tâm như cao huyết áp gây mất ngủ. Khi chữa phải bình can (hạ huyết áp) an thần.

Thực tà: do tạng sau nó gây bện cho tạng đó, còn gọi là bệnh từ con truyền sang mẹ: do tạng tâm bị hư, không nuôi dưỡng được tâm thần. Khi chữa phải kiện tỳ an thần

Vi tà: do tạng khắc tạng đó mà gây ra bệnh (tương thừa): do thận âm hư không khắc được tâm gây mất ngủ. Khi chữa phải bổ âm an thần.

Tặc tà: do tạng đó không khắc được tạng khác mà gây ra bệnh (tương vũ): do phế âm hư ảnh hưởng đến tâm huyết gây mất ngủ. Khi chữa phải bổ phế âm an thần

C. Về chẩn đoán học:

Căn cứ vào những triệu chứng về ngũ sắc, ngũ vị, ngũ quan, thể chất để tìm bệnh thuộc các tạng phủ liên quan.

a) Ngũ sắc: sắc vàng bệnh thuộc tỳ; sắc trắng bệnh thuộc phế; sắc xanh bệnh thuộc can; sắc đen bệnh thuộc thận.

• Da xanh liên quan đến Can : gan
• Da xạm đen liên quan đến Thận
• Da vàng liên quan bệnh của Tạng Tỳ
• Da đỏ hồng liên quan đến Tâm Hoả nhiệt...

b) Ngũ chí: giận dữ, cáu gắt bệnh ở can, sợ hãi bệnh ở thận, huyên thuyên bệnh ở tâm; lo nghĩ bệnh ở tỳ; buồn rầu bệnh ở phế.

• Nộ thương Can (giận dữ tổn hại Can)
• Hỷ thương Tâm (Vui mừng thái quá hại Tâm)
• Bi thương Phế (Buồn quá hại Phế)
• Ưu tư thương Tỳ (Lo nghĩ nhiều hại Tỳ)
• Kinh khủng thương Thận (Sợ hãi quá hại Thận)

c) Ngũ khiếu và ngũ thể: bệnh ở can: tay chân co quắp thuộc bệnh ở can; bệnh ở mũi; viêm mũi dị ứng, chảy máu cam vv… thuộc bệnh phế; bệnh ở miệng: ăn kém, loét miệng vv… thuộc bệnh tỳ vị; bệnh ở mạch: mạch hư, nhỏ vv… thuộc bệnh tâm; bệnh ở xương tủy: chậm biết đi, chậm mọc răng vv… thuộc bệnh thận.

D. Về điều thị học:

Đề ra nguyên tắc chữa bệnh: hư thì bổ mẹ, thực thì tả con.

Thí dụ: bệnh phế khí hư, phế lao… phải kiện tỳ vì tỳ thổ sinh phế kim (hư thì bổ mẹ).

Bệnh cao huyết áp do can dương thịnh phải chữa vào tâm: (an thần) vì can mộc sinh tâm hoả (thực thì tả con).

Châm cứu: trong châm cứu người ta tìm ra loại huyệt ngũ du.

Tùy kinh âm, kim dương mỗi loại huyệt tương ứng với một hành; trong một đường kinh quan hệ giữa các huyệt là quan hệ tương sinh; giữa hai kinh âm dương quan hệ giữa các huyệt là quan hệ tương khắc.

Tên các huyệt ngũ du được đặt theo ý nghĩa của kinh khí đi trong đường kinh như dòng nước chảy:

Huyệt hợp: nơi kinh khí đi vào

Huyệt kinh: nơi kinh khí đi qua

Huyệt du: nơi kinh khí dồn lại

Huyệt huỳnh: nơi kinh khí chảy xiết

Huyệt tỉnh: nơi kinh khí đi ra

Sơ đồ sắp xếp các huyệt ngũ du liên quan đến tương sinh, tương khắc của ngũ hành như sau:

Kinh	Loại huyệt ngũ du
	Tĩnh	Huỳnh	Du	Kinh	Hợp
Dương	Kim	Thủy	Mộc	Hỏa	Thổ
Âm	Mộc	Hoả	Thổ	Kim	Thủy

Khi sử dụng huyệt ngũ du để chữa bệnh, người ta cũng thực hiện theo nguyên tắc hư thì bổ mẹ, thực thì tả con (cách vận dụng ngũ du huyệt sẽ nói kỹ ở phần châm cứu).

E. Về sự quy kinh của thuốc:

Người ta tìm kiếm và xét các tác dụng của thuốc đối với bệnh tật các tạng phủ trên cơ sở liên quan giữa vị, sắc với tạng phủ.

Vị chua, màu xanh vào Can (gan)

Vị đắng, màu đỏ vào Tâm (Tim)

Vị ngọt, màu vàng vào Tỳ (Lá lách)

Vị cay, màu trắng vào Phế (Phổi)

Vị mặn, màu đen vào Thận

Người ta còn vận dụng ngũ vị để bào chế làm vị thuốc thay đổi tính năng và  tác dụng cho đi vào các tạng phủ theo yêu cầu chữa bệnh: sao với dấm cho vị thuốc vào can; sao với muối cho vị thuốc vào thận; sao với đường cho vị thuốc vào tỳ; sao với gừng cho vị thuốc vào phế 

3. Ngũ hành kết hợp 12 con giáp

Ngũ hành kết hợp với 12 con giáp ứng với mỗi năm tạo ra một chu kỳ 60 can chi, đây cũng là yếu tố quan trọng trong phân tích Tử vi . Trong tử vi , mối liên hệ giữa năm nguyên tố: Kim Mộc Thủy Hỏa Thổ chiếm một vị trí quan trọng. Năm hành này khi tương tác lẫn nhau phải theo cơ chế hai chiều là Tương Sinh và Tương Khắc. Đây là tinh thần căn bản của thuyết Ngũ Hành.

Nạp Âm là khái niệm vô cùng quan trọng của Dịch Học. Trong Thuyết Tam Tài: Thiên – Địa – Nhân thì NHÂN chính là Ngũ Hành của Nạp Âm. Trong nhiều môn thuật của Lý Số thì Ngũ Hành của Nạp Âm là cái hồn, là tâm linh của con người. Ứng dụng dễ thấy nhất của Ngũ Hành Nạp Âm chính là Niên Mệnh theo từng năm tuổi trong bảng Lục Thập Hoa Giáp. Dưới đây là bảng Lục Thập Hoa Giáp với Ngũ Hành Nạp Âm của từng năm tuổi làm phương tiện tra cứu tham khảo. 

Thành Hưng